زمین شناسی دره: فرآیند تشکیل و انواع

به اشتراک گذاری بر روی facebook
به اشتراک گذاری بر روی twitter
به اشتراک گذاری بر روی linkedin

زمین شناسی دره: فرآیند تشکیل و انواع

تشکیل: بیشتر دره ها توسط فرآیند بلند مدت فرسایش یک فلات تشکیل میشوند. در این فرآیند صخره نیز تشکیل میشود چون لایه های سنگی سخت تر که در برابر فرسایش و هوازدگی مقاوم تر هستند در دیواره های دره بی حفاظ میمانند. دره ها در مناطق خشک بیش از مناطق مرطوب رخ میدهند چون هوازدگی فیزیکی اثر محلی بیشتری در مناطق خشک دارد. نتیجه همکاری باد و آب رود  این است که موادی با مقاومت کمتر مانند شیل فرسوده و بریده شود. انجماد آب و انبساط حاصله نیز به تشکیل دره ها کمک میکند. آب به درون شکاف های بین سنگ ها نفوذ نموده و یخ میزند، سنگ را متلاشی کرده و نهایتا موجب جدایش  قطعات بزرگ سنگی از دیواره های دره می شود. دیواره های دره معمولا از مطالح مقاوم همچون ماسه سنگ و گرانیت ساخته شده است.

دره[1]بریدگی های عمیق، V شکل، با دیواره های پرشیب، بریده شده توسط رودی که در میان سنگ های مقاوم جریان دارد. چنین دره هایی اغلب در بالادست یک رود دیده میشوند؛ جایی که جریان آب به حدی نیرومند و سریع است که بسترش را با سرعتی نسبتا زیاد حفر میکند. زمانی که آب در طول سطوح بالاآمده حرکت میکند، رسوبات فرسایش می یابند تا دره هایی ایجاد کنند که در کف آنها رودهایی با قدرت حفر بستر وجود دارند. دلیل ایجاد آن فعالیت های تکتونیک و یا فرسایش آبی می باشد. فراخاست[2] تکتونیکی موجب میشود قسمتی از پوسته بالا بیاید که در نتیجه آن فلات ها و کوهستان ها ایجاد میشوند.  لغت “canyon” از کلمه اسپانیایی “canon” به معنی تونل یا لوله[3] گرفته شده است(تصویر 1).

تصویر 1. دره.

بزرگترین و مشهورترین دره ها در سرزمین هایی با اقلیم خشک یا نیمه خشک توسط جریانی خروشان بریده شده اند؛ از باران یا برفابی تغذیه میشوندکه از مناطق مرطوب بالادست نشأت میگیرند. دیواره های دره پرشیب و زاویه دار باقی می مانند چرا که نه توسط باران های مکرر شسته میشوند و نه زهکشی سطحی آنها را تحت اثر خویش قرار میدهند.

تنگه[4]: به بریدگی باریک سنگی با دیواره های پرشیب اطلاق میشود. شباهت های زیادی با دره دارد، با این تفاوت که از نظر اندازه کوچک تر و باریک تر هستند. دلیل ایجاد آن عاملی طبیعی مانند فرسایش است. بیشتر تنگه ها حاصل از فراخاست ناشی از زلزله و فعالیت های کوهزایی است. هنگامی که پوسته زمین حرکتی رو به بالا را تجربه میکند تا کوه ها به وجود بیایند، با عملکرد فرسایش مواد کم مقاومت تر جابجا میشوند و تنگه ها  ایجاد میشوند. به علاوه، یخچال ها، یخ مذاب و جریان لاوا نیز همگی در تشکیل تنگه ها نقش دارند(تصویر 2).


تصویر 2. تنگه.

دره های جعبه شکل[5]به دره هایی کوچک اطلاق میشود که دیواره های پرشیبی در سه جهت دارند. درسترسی به چنین دره هایی تنها از دهانه دره امکان پذیر است. این دره ها زمانی که چشمه ای از کف یک صخره به سطح زمین راه پیدا میکند تشکیل میشود. آب در خلال سنگ های نفوذپذیر حرکت میکند تا زمانی که به سطحی نفوذناپذیر راه یابد. این مساله موجب میشود آب به صورت عرضی مهاجرت کند که نهایتا موجب فروریختن نقطه خروج اولیه چشمه میشود. همزمان با فرو ریختن صخره، دره های جعبه شکل تشکیل میشوند. شیب دیواره چنین دره هایی زیاد است (تصویر 3).

تصویر 3. دره جعبه شکل.

دره های شیاری[6]: دره های شیاری زمانی تشکیل میشوند که با  انفجاری اتفاقی، جریان شدید آب به فلات های فرسایش یافته مهاجرت کند. بعضی از این نوع میتوانند صدها متر عمق اما کمتر از یک متر پهنا داشته باشند. به عبارتی سیلاب ها چنین دره هایی میسازند. این دره های باریک فلات های فرسایش یافته را می برند و وسعت چندانی ندارند؛ اما معمولا چند ده متر عمق دارند. سیلاب های قوی و سریع میتوانند دره های شیاری بسازند چون اندک پوشش گیاهی یا زمینی محکم وجود ندارد تا جلوی حرکت آب را بگیرد. هر بار که سیلاب در چنین دشت های اتفاق بیفتد، فروافتادگی حاصل از سیلاب پیشین را عمیق تر میبُرد (تصویر 4).


تصویر 4. دره شیاری.

دره های فلاتی (زمین های هموار)[7]دره های مسطح با رودخانه های پرسرعتی که به مرور زمان کف رود را میبرد آغاز میشوند. جریان آبی که این نوع را تشکیل میدهد قدرتمند است، ولی همانند سیلاب ها آمد وشد  چندان سریعی ندارد. در عوض، رودخانه –در طی چرخه طبیعی-  سنگ را بریده، عمیق تر و عمیق تر فرسایش میدهد. هر چه سنگ سخت تر باشد، دره پر شیب تر خواهد بود. سنگ های سست تر به انواعی از دره منجر میشوند که دیواره های آنها سریعا فرسایش می یابد؛ در نتیجه دره هایی عریض تر میسازند که میتواند عمیق نیز باشد ولی پرشیب نیست (تصویر 5).


تصویر 5. دره فلات.

دره های زیردریایی[8]به انواعی اطلاق میشود که با برش عرضی فلات قاره[9] یا خیزقاره[10] در زیر دریا همراه هستند. نمونه ای از این مورد دره زیمچانگ در سواحل کالیفرنیاست که از نظر مقیاس با گراند کنیون برابری میکند.به علاوه تعدادی از دره های زیردریایی با رودخانه های عهد حاضر همراه هستند، مانند دره هادسون در نزدیکی نیویورک. رأس چنین دره ای توسط رودخانه هایی بریده شده اند که در آن زمان چند صد متر پایین تر از سطح اساس کنونی دریا بوده است؛ احتمالا در دوره پلیئیستوسن (2.6 میلیون تا 11.700 سال پیش). ادامه روند دره زایی در خیزقاره احتمالا توسط جریان های زیردریایی صورت گرفته که حامل مقادیر زیادی از رسوبات معلق یا بهمن های ناگهانی بوده اند؛ مانند حرکت رسوبات سست در قسمت های بالایی چنین دره هایی (تصویر 6).


تصویر 6. دره زیر دریایی.

[1] Canyon

[2] Uplift

[3] Tube

[4] Gorge

[5] Box canyon

[6] Slot Canyon

[7] Plateau canyon

[8] Submarine canyon

[9] به محدوده بین ساحل دریا و شیب قاره گفته شده، سطحی با شیب ملایم است که ممکن تا 200 متر نیز امتداد داشته باشد.

[10] حدفاصل فلات قاره و خیز قاره. در این قسمت شیب افزایش می یافته نهایتا به قسمت های عمیق دریا ختم میشود.

گردآوری و ترجمه: مژگان سلیمانی- کارشناس ارشد زمین شناسی

مجموعه دره و دره نوردی ایران با هدف گسترش دانش فنی و ارتقا سطح علمی ورزش دره نوردی با همکاری فدراسیون دره نوردی ایران با تلاش متخصصان این رشته فعالیت خود را در سال 1385 آغاز نموده است .

اشتراک در خبرنامه ایران کنیون

Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit